سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه» ساختار اصلي اين نوشتار اين است كه ميان منابع اقتصادي داعش و انجام عمليات تروريستي ارتباط مستقيم وجود دارد و بدون پشتوانه‏ مالي انجام فعاليت‏هاي تروريستي امكان‏ پذير نيست. از اين‏رو شناخت و شناسايي اين منابع براي مقابله با اين گروه، پيش‏ شرط اساسي است. قاچاق نفت، سلاح، آثار هنري و هم‏چنين دريافت باج و ماليات از فعاليت‏ هاي محلي و جرائمي مانند آدم‏ ربايي، جعل، تقلب در كنار حمايت هاي مالي گسترده دولت هاي غربي و عربي خليج فارس ازجمله مهم‏ترين منابع مالي داعش محسوب مي‏ شود.

 در جهان امروز، پديده‏ي تروريسم به‏ عنوان عامل محركه‏ تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي و... ، جايگزين پديده‏ هاي سياسي شناخته‏ شده، مثل انقلاب، جنگ‏ ها، شورش‏ ها و... شده و زندگي سياسي در سطوح مختلف آن‏را به چالش كشيده است. تروريسم به‏ عنوان وجهي از خشونت، هم در تاريخ كشورهاي غربي و هم در تاريخ كشورهاي شرقي مدام اتفاق افتاده است و اين وضعيت تا به امروز نه تنها كمتر شده بلكه حتي به سمت تئوريزه شدن هم رفته است (فيرحي، 145) با اين وجود، تا قبل از حادثه يازدهم سپتامبر، حوادث تروريستي در عرصه‏ي جهاني در اولويت نخست قرار نگرفته بود و حتي بعضا به‏ لحاظ لجستیكي و تبليغاتي، مورد حمايت كشورهاي بزرگ قرار گرفت اما با حوادث يازهم سپتامبر مسأله تروريسم به‏ عنوان مقوله‏ در ضديت با صلح و امنيت جهاني دركانون توجه قرار گرفت. تصويب قطعنامه‏ 1373 در 28 سپتامبر 2001 تنها در ظرف سه دقيقه، نقطه‏ آغازين روندي به‏ سوي تدوين كنوانسيون فراگير عليه تروريسم جهاني بود (يزداني، 77) دركنار تدوين كنوانسيون‏ها براي مقابله با تروريسم، راههاي متعدد ديگري نيز مورد توجه قرار گرفت. يكي از مهم‏ترين اين‏ راهها، شناسايي تأمين مالي اين گروهها و مقابله با آن است؛ زيرا بين توانايي اقتصادي اين گروهها و انجام فعاليت‏هاي تروريستي ارتباط مستقيم وجود دارد و بدون پشتوانه‏ مالي انجام فعاليت‏ هاي تروريستي امكان پذير نيست. ازجمله گروههاي تروريستي مطرح در عصر فعلي را مي‏توان گروه تروريستي داعش دانست كه در اين پژوهش مبناي بررسي قرار داده شده است. از اين‏ رو اگر ماهيت، پشتوانه مالي و عقبه اين فرقه تروريستي بر اساس مدارك و مستندات افشا شود، مقابله با اين فرقه تروريستي به شكل مؤثرتري به پيش مي‏رود.

پيرو مباحث يادشده منابع مالي گروه تروريستي داعش مورد بررسي و ارزيابي قرار گرفته است. شناسايي و ارزيابي منابع مالي اين گروه تروريستي بدون آشنايي مختصر با مفاهيم نظري تروريسم به‏ طور كلي و دولت اسلامي عراق و شام به‏ عنوان گروه تروريستي مورد مطالعه در اين پژوهش ناقص به نظر مي‏رسد لذا ضمن نگاهي مختصر به مفاهيم نظري و پيشينه‏ي اين گروه تروريستي، منابع مالي دولت اسلامي شام و عراق موسوم به داعش محور بررسي قرار خواهد گرفت.

 * عناصر اصلي و انواع تروريسم‏

واقعيت اين است كه هيچ تاريخ روشني از تروريسم موجود نيست. برخي آغاز تروريسم را از انقلاب فرانسه مي‏دانند و برخي ديگر شروع آن‏را مصادف با گسترش تفكرات آنارشيستي در قرن 19مي دانند و برخي ديگر بر اين باورند كه سابقه اقدامات تروريستي حداقل به قرن اول پيش از ميلاد باز مي ‏گردد (آقايي، 237) واژه تروريسم از زبان فرانسه قديم و لاتين گرفته شده و به‏ معناي‏ ترساندن و به وحشت انداختن است. ترور را معمولا در فارسي، به‏ معناي «قتل سياسي» بكار مي برند. واژه‏ هاي فتك، ارعاب، ارهاب و اغتيال در عربي نيز به‏ نوعي معناي آن‏را دربردارند (دري نورگوراني، 108) اين واژه براي نخستين بار در فرهنگ‏ هاي لغات انگليسي زبان در سال 1798 درج شد (درويشي، 139) اما بايد متذكر شد، واژه تروريسم در دوران جديد ريشه در تحولات اواخر قرن هجدهم ميلادي دارد (صفوي، 15) در تعريف تروريسم به‏ عنوان يك پديده سياسي بايد گفت، تروريسم از ساير پديده ‏هاي سياسي ازجمله انقلاب، شورش، كودتا، جنگ و... متفاوت است و تا به حال هيچ تعريف جامع و مانعي درباره تروريسم ارائه نشده است كه محققان روي آن توافق داشته باشند به عبارت ديگر تروريسم يكي از مناقشه برانگيزترين واژه ‏ها در مقام تعريف علمي است (فيرحي، 148) والتر لاكوئر معتقد است تعريف جامع از تروريسم وجود ندارد. جفري سيمون، پس از جمع آوري تعاريف مختلف، اعلام نمود حداقل 212 تعريف مختلف از تروريسم وجود داردكه در زير به برخي از آن‏ها اشاره خواهد شد (پورسعيد، 147) فرهنگ حقوقي بِلك، تروريسم را استفاده يا تهديد به استفاده از خشونت براي ارعاب يا ايجادترس خصوصا به‏ عنوان وسيله ‏اي براي تأثير گذاشتن بر رفتار سياسي مي‏داند (جلالي، 51: 1384) آلكس. پ. اشمير در تعريفي‏ كوتاه و مشهور، تروريسم را عبارت دانست از شيوه اقدامات تكراري به‏ منظور ايجاد دلهره و رعب و وحشت كه به دلايل سليقه ورزي، جنايي و يا سياسي توسط گروه‏هاي مختلف به كار رفته است (جي بدي، 249)

 * متنوع شدن اشكال تروريسم

يكي ديگر از پيامدهاي گسترش تروريسم، متنوع شدن اشكال تروريسم است. بنابراين، گونه‏ شناسي مختلفي از تروريسم قابل بازشناسي است كه هر يك بر پايه و معيارهاي خاص شكل‏ گرفته است. در ساده‏ ترين تقسيم‏ بندي از انواع تروريسم، مي‏توان به دو دسته تروريسم فردي و تروريسم سازماني اشاره كرد. در تقسيم‏ بندي ديگر كه بر اساس اهداف تروريسم صورت گرفته است، تروريسم را مي ‏توان به ناركو تروريسم، كه اطلاق به خشونت به كار گرفته شده از طرف سوداگران مواد مخدر است، تروريسم ملي‏ گرا، تروريسم سياسي، تروريسم مذهبي تقسيم كرد. تروريسم را مي‏ توان بر اساس ‏انگيزه نيز به تروريسم ايدئولوژيك، تروريسم ملت گرا و تروريسم انقلابي تقسيم كرد. گونه‏ شناسي ديگر تروريسم، تقسيم تروريسم بر پايه تاريخي است كه عبارتند از تروريسم سنتي و مدرن. به ‏طور كلي مي‏توان گفت، تغيير استراتژي‏ هاي مبارزاتي و تاكتيك هاي عملياتي گروه ‏هاي تروريستي بزرگترين تحول دهه‏ هاي اخير تروريسم محسوب مي‏ شود. هم‏چنين بايد مطرح كرد كه تروريسم مدرن به‏ عنوان نتيجه ناگزير مدرنيته، مي‏ تواند به دو نوع تروريسم متعارف و تروريسم غير متعارف قابل تقسيم است. هر كدام از اين تروريسم‏ها خود به گونه ‏هاي مختلفي ازجمله، تروريسم دولتي، سايبر تروريسم، تروريسم ميكروبي، تروريسم هسته ‏اي و تروريسم شيميايي قابل تقسيم هستند. (آكام نيوز، 1392: كد مطلب‏1373) با نگاهي به انواع سنخ‏ شناسي كه از تروريسم ارائه شد مي‏توان دريافت كه بسياري از گونه ‏ها كه به‏ عنوان تروريسم مطرح شد اصولا داراي مختصات و ويژگي‏ هاي مورد نظر در يك فعل تروريستي نيستند. به‏ عنوان نمونه، تروريسم مواد مخدر، عملا فاقد عناصر سازنده مفهوم تروريسم است. تأكيد بر مبحث فوق از يك سو و گسترده بودن فعاليت گروه تروريستي داعش در محورهاي‏ متعدد از سوي ديگرمنجر گرديده كه نتوانيم اين گروه تروريستي را تنها در ذيل يكي از اين گروه هاي تروريستي خاص قرارداد. امري كه با توضيح بيشتر در مباحث آتي و ضمن شناخت اين گروه صورت خواهد گرفت.

 * دولت اسلامي عراق و شام «داعش»

دولت اسلامي (الدولة الاسلامية) كه پيشتر دولت اسلامي عراق و شام (الدولة الاسلامية في العراق والشام) ناميده مي‏ شود و با نام اختصاري داعش شناخته مي‏شود، يك گروه شورشي فعال در عراق و سوريه است كه خود را كشوري مستقل دانسته و بخش ‏هايي از شمال سوريه و عراق را در تصرف خود دارد. اين گروه به رهبري ابوبكر البغدادي از جنگجويان سلفي جدا شده از شبكه‏ القاعده تأسيس شده و با دولت‏ هاي عراق و سوريه و گروه‏هاي مخالف دولت سوريه وارد جنگ شده ‏است. داعش از زماني كه در سوريه ظاهر شده درباره خاستگاه، اقدامات، اهداف و ارتباطاتش جنجال هاي طولاني را به ‏وجود آورده و باعث شده است به محوري از محورهاي مطالب مطبوعات و رسانه ‏ها و تحليل ها و گزارش ها تبديل شود. هويت و اهداف اين گروه بنيادگرا و ارتباطات آن به‏ علت اطلاعات متناقض چندان مشخص نيست. گروهي معتقدند داعش يكي از شاخه ‏هاي القاعده در سوريه است. گروه ديگري آن‏را يك سازمان مستقل مي‏ دانند كه براي تشكيل دولت اسلامي در تلاش است و يك گروه سوم نيز معتقد است داعش ساخته و پرداخته نظام سوريه است تا مخالفان و گروه هايش را نابود كند. با اين وجود دولت اسلامي عراق و شام مشهور به داعش گروه مسلح تروريستي است كه براساس ايدوئولوژي گروه سلفيه شكل‏ گرفته است و هدف آن ايجاد دولتي اسلامي‏با اعتقادات خاص خود در خاك كشورهاي سوريه، عراق، اردن و فلسطين است.

* داعش، مولود نامبارك تهاجم نظامي آمريكا و انگليس به عراق

داعش را مي‏ توان مولود نامبارك تهاجم نظامي ارتش آمريكا و انگليس به عراق ناميد كه با شعار مبارزه با آمريكا تلاش كرد با دامن زدن به تبليغات دروغين مذهبي و مظلوم‏نمايي، به‏ عنوان جايگزين نيروهاي اشغالگر آمريكايي در عراق به آمال خود مشروعيت و تأسيس دولت به‏ اصطلاح اسلامي شام و عراق رسميت ببخشد (پرس، 1393، كد مطلب‏331) ريشه‏ هاي تشكيل اين گروه كه قديمي‏ ترين تشكيلات در بين همه گروه‏ هاي مسلح برجسته در منطقه است به سال 2004ميلادي باز مي‏گردد .

* داعش از ثروتمندترين سازمان‏هاي تروريستي

داعش از ثروتمندترين سازمان‏ هاي تروريستي در جهان است كه كنترل سرزمين‏ هاي عظيمي، را در دست گرفته است (بهار نيوز، 1393، كد مطلب، 46910) اين گروه كه داراي‏ انگيزه ‏ها و اهداف سياسي است هدف خود را تشكيل خلافت اسلامي به خليفه گري ابوبكر البغدادي مي‏ داند كه موجب آن قصد نابودي كشورهايي همچون عراق و سوريه را دارد. ترور و كشتار وحشيانه‏ مردم بيگناه در سرزمين‏هاي اشغالي خود گواهي بر استفاده ابزاري از اسلام درجهت برآورده شدن مقاصد و اهداف سياسي است اهدافي كه نه تنها برخواسته از اسلام نيست بلكه در ضديت با دين مبين اسلام صورت گرفته شده است. گسترده بودن جنايت‏هاي اين گروه تروريستي و وسعت عمليات آن‏ها سوالات بيشماري را در ذهن شكل بخشيد من جمله اين‏كه اين گروه تروريستي هزينه‏ هاي خود را چگونه تأمين مي‏ كند و داراي چه منابع مالي است؟ تأكيد پژوهش حاضر بر كشف و افشاي منابع مالي داعش به‏ عنوان ابزاري مؤثر براي مقابله با اين گروه تروريستي منجر مي‏ شود تا در مباحث آتي‏منابع مالي اين گروه تروريستي ارزيابي و به اين سؤال پاسخ داده شود كه اين گروه تروريستي داراي چه منابع مالي است و هزينه ‏هاي خود را چگونه تأمين مي‏ كند. با شناسايي اين منابع روند مقابله با اين گروه تروريستي تسريع و از كشتار و ترور خشونت بار مردم بيگناه مناطق اشغالي جلوگيري گردد.

 * منابع مالي دولت اسلامي عراق و شام «داعش»

پيشروي سريع و انتقال و سازماندهي تروريست ‏هاي داعش بين مرزهاي سوريه و عراق وتركيه و دستيابي اين گروه به انواع سلاح و مهمات و تجهيزات پيشرفته، بدون در اختيار داشتن منابع مالي و تسليحاتي و حمايت هاي منطقه ‏اي و بين ‏المللي امكان پذير نيست. به عقيده كارشناسان، گروه تروريستي داعش اكنون در مقايسه با ديگر گروه هاي تروريستي از حمايت هاي بيشتري در اين زمينه برخوردار است. (العالم، 1393: كد مطلب‏1605399) قاچاق مواد مخدر، نفت و اشياي قيمتي از سوريه و انتقال آن به خاك‏ تركيه و فروش آن‏ها در بازار سياه، غارت اموال مردمي و دولتي من جمله دستبرد به بانك‏ها، گرفتن ماليات از تاجران و مغازه داران محلي، اخاذي و آدم ربايي، جعل و تقلب دركنار حمايت‏ هاي مالي شهروندان و دولته‏ هاي عربي من جمله عربستان و قطر، فروش برده داري و كنيز فروشي از مهم‏ترين فعاليت‏ هاي اين گروه تروريستي‏ براي رفع نيازها و هزينه‏ هاي مالي خود است كه در زير به توضيح برخي از موارد ذكر شده پرداخته خواهد شد.

 * قاچاق نفت و فروش آن در بازارهاي سياه‏

از ابتداي شروع فعاليت‏ هاي داعش در عراق بسياري از تحليل گران حوزه انرژي نگران بودند كه دستيابي اين گروه به منابع نفتي اين منطقه، بازار جهاني را تحت تأثير قرار مي‏ دهد. (روزنامه تعادل، 1393: كد مطلب 3855) چنان‏چه همزمان با آشوب آفريني تروريست‏ هاي داعش در عراق، قيمت نفت به بالاترين سطح خود رسيد. اگرچه افزايش قيمت نفت با افزايش سطح تقاضا همخواني نداشت و به عبارتي ديگر نفت خيلي بيشتر از آنچه تقاضا افزايش يافته بود اما بخش مهمي از افزايش قيمت آن‏را بايد در جو رواني و نگراني از كاهش عرضه نفت ارزيابي كرد.

 فروش ارزان قيمت نفت درميادين تحت تصرف گروه تروريستي حاضر در عراق و سوريه با قيمت 20 الي 60 دلار درمقايسه با بهاي نفت در بازارهاي جهاني با قيمت 95 الي 105دلار منجر گرديد، تا گروه تروريستي داعش به درامدي نزديك به 40 ميليون دلار در ماه دست پيدا كنند. به عبارتي روشنتر، بايد گفت درآمد ناشي از فروش نفت ولو با قيمت پايين‏تر از 20 دلار درهربشكه براي گروهي نظير داعش منبع درامدي بزرگي خواهد بود.  

* قاچاق مواد مخدر

  پيوند ميان تروريسم و كاشت و فروش مواد مخدر به گونه‏اي است كه بسياري از تحليلگران بين دو متغيير مطرح ارتباط مستقيمي برقرار نموده‏اند چنان‏چه امروزه با افزايش گروههاي تروريستي و اقدامات تروريستي تجارت مواد مخدر نيز افزايش پيدا كرده است. (العالم، 1393، كد مطلب‏1643304) پيرامون ميزان درآمد گروه تروريستي داعش از تجارت مواد مخدر رقم دقيق و موثقي اعلام نشده است. با اين حال برخي مبلغ اين درآمد را تا سقف حدود يك ميليارد دلار در سال برآورد نموده ‏اند. اين درحالي است كه همزمان با كشت و فروش مواد مخدر، تمايل اين گروه تروريستي براي توليد مواد روانگردان همچون قرص‏ هاي كپتاگون نيزافزايش پيدا كرده است. چنان‏چه گروه تروريستي داعش پس از يك ماه تسلط بر چندين كارخانه داروسازي در حلب، موسوم به كارخانه‏ هاي داروسازي «آسيا» اقدام به توليد قرص‏ هاي مخدر از اين كارخانه‏ ها كرده است كه ازجمله خطرناكترين و قوي‏ترين قرص ‏هاي مخدر مصنوعي به شمار مي‏رود. ميزان درآمد حاصله از فروش قرص ‏هاي روانگردان در مقايسه با ميزان هزينه‏ توليد رقمي بسياربزرگ ارزيابي مي‏ گردد چنان‏چه اين درآمد گاه تا يك و دو ميليارد دلار ارزيابي مي‏ شود. (فارس، 1392، كد مطلب‏13921014001412) درآمد بالاي حاصل از تجارت مواد مخدر به گونه ‏اي است كه نيروهاي داعشي را به تلاش براي يافتن بازارهايي ‏در كشورهاي اروپايي و افريقايي‏ ترغيب نموده است بخش اعظمي از مواد مخدرقاچاق شده به اروپا از مرزهاي سوريه و عراق منتقل مي‏شود و گروه تروريستي داعش سالانه يك ميليارد دلار به‏ دست مي‏ آورد. (آزانس خبري پژواك، 1: 1393)  

* سرقت از بانك‏ها

به‏ طور كلي داعش با دستيابي به منابع مالي متعدد توانسته جايگزين‏ هايي براي حمايت‏ هاي مالي بين‏ المللي فراهم كند. يكي از اين منابع مالي سرقت از بانك‏ ها است. (العالم، 1393، كد مطلب‏1628408) تروريست‏ هاي داعش همواره سرقت از مردم ساكن مناطق تحت سيطره خود و هم‏چنين دستبرد به بانك‏ هاي واقع در سوريه و عراق را به‏ عنوان يكي از مهم‏ترين راهكارهاي مهم تأمين منابع مالي خود در الويت قرار داده‏اند. (راه دانا، 1394، كد مطلب‏342804) آن‏ها از زمان شكل‏ گيري شان با حمله به شهرها و غارت اموال دولتي ازجمله سرقت از بانك‏ها به منابع مالي هنگفتي دست پيدا كرده است. بايد متذكر شد، در اين زمينه بزرگترين پيروزي اقتصادي گروهك تروريستي داعش زماني صورت گرفت كه موصل بدون هيچ مقاومتي به‏ دست اعضاي اين گروه افتاد و آن‏ها بلافاصله بعد از ورود به موصل و اشغال استان نينوا، دست به غارت اموال بانك‏هاي بزرگ اين شهر زدند. (اقتصاد ايران آنلاين، 1393، كد مطلب‏265243) و حدود 430 ميليون دلار بدست آوردند. (سياست، 1393، كد مطلب‏31401)  اين گروه به هنگام ورود به موصل، تكريت و فلوجه و 13 شهر ديگر، دارايي ‏هاي موجود در 62 بانك دولتي و خصوصي را به‏ سرقت برده ‏اند. (صداي اقتصاد، 161393، كد مطلب‏14867) سرقت ‏هايي كه خود منبعي مهم براي‏اقدامات تروريستي گروه داعش گرديده است.

 * سرقت آثار باستاني‏

  آنچه بايد متذكر شد اين است كه با گسترش يافتن تصرفات داعش، ميراث فرهنگي دو كشور عراق و سوريه كه بخش ‏هايي از خاكشان به تصرف اين گروه در آمده است، در دست غارت و چپاول است. با اين چپاول، گذشته دو كشور در خطر محو شدن است. ميراث فرهنگي كشور سوريه كه در معرض تخريب قرار دارد، بسيار متنوع است و از بقاياي تمدن تاريخي بين النهرين، آشوري‏ ها، يوناني‏ ها، رومي ‏ها، دوره اسلامي متفاوت است. (شبكه خبر، 1393، كد مطلب‏65496) تروريست‏ هاي داعش با اين ادعا كه آثار باستاني مصداق بت پرستي هستند دست به تخريب و چپاول آن‏ها زده‏اند. (مسلمانان جهان، 1393، كد مطلب‏8040) و با تصرف بخش‏هايي از سوريه و عراق با همين‏ انگيزه و تأمين هزينه‏ هاي خود توانست از طريق حفرياتي كه در سوريه بدست آوردند، اشيا مهمي را تصاحب كنند كه جزو ميراث فرهنگي سوريه بود. اين حفريات به‏ خصوص در مناطق اطراف كوه قلمون در غرب دمشق صورت گرفت. قدمت برخي از اين آثار به 8 هزار سال پيش مي‏ رسد و شايد بهاي آن‏ها در بازار آزاد به حدود 36 ميليون دلار برسد. (ايسنا، 1393، كد مطلب‏93040905500)

داعش پس از تصرف شهرها، به شيوه‏اي بسيار هوشمندانه و خدعه ‏آميز (در لواي يكي از وجوهات شرعي اسلام) به تجارت قاچاق اشيا عتيقه و ارزشمند تاريخي و باستاني مبادرت مي‏ورزد. نكته اي كه بايد به آن توجه كرد اين است كه داعش از نيروهاي خود براي غارت و چپاول اماكن باستاني و تاريخي شهرهاي تحت تصرف خود استفاده نمي‏ كند، بلكه خود عمدتا درگير فعاليت ‏هاي مالي در اين شهرها مي‏ شود و در عوض به اهالي شهرها اجازه مي‏ دهد در اماكن باستاني دست به حفاري بزنند و هر شي ارزشمندي را كه بدست مي‏ آورند به فروش برسانند و سپس اين گروه خود درصدي از درآمد اين تجارت نامشروع را در قالبي مشخص دريافت مي‏ كند.  

هم‏چنين، منابع مالي دولت اسلامي عراق و شام را مي ‏توان در موارد همچون  غارت اموال مردمي و دولتي، اخاذي و آدم ربايي، جعل و تقلب دركنار حمايت‏ هاي مالي حاميان غربي و عربي وفروش برده داري و كنيز فروشي ارزيابي كرد.  

*گروه تدوین:

*دكترحميد نساج‏ - استاديار گروه علوم سياسي دانشگاه اصفهان‏

*مينا نظري‏ - كارشناس ارشد علوم سياسي، اصفهان‏

*مهديه پوررنجبر - كارشناس ارشد علوم سياسي، دانشگاه اصفهان‏

 منابع‏

 1.      اسفندياري، محمدرضا، (1384)، دكترين امنيت ملي آمريكا؛ مبارزه با تروريزم، تهران، مؤسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بين‏المللي ابرار معاصر.

2.       فلمينگ، پيتر و مايكل استول، (1382)، سايبر تروريسم: پندارها و واقعيت‏ها در تروريسم، تهران: نشر ني.

3.       هنل، ريچارد، (1383)، تروريسم؛شكل جديد جنگ، ترجمه: احمد واحديان غفاري، تهران، انتشارات سخن گستر.

4.       آقايي خواجه پاشا، داود، (1392)، تحليلي بر راهكارهاي سياسي- حقوقي مقابله با تروريسم بين‏ المللي، فصلنامه سياست، دوره 43، شماره يكم.

5.       الهامي، داوود T (1378)، «اخلاق و جنگ/ اسلام و صلح»، ماهنامه‏ درس‏هايي از مكتب اسلام، ، شماره‏ي 4، سال 39، ص 22 تا 34.

6.       بشيري، قاسم، (1382)، تروريسم بين ‏المللي و تأثير آن بر امنيت ملي پس از حادثه 11 سپتامبر2001، مجله دادرسي، سال هفتم، شماره سي و نهم.

7.       پورسعيد، فرزاد، (1388)، تحول تروريسم در روابط بين‏ الملل، فصلنامه مطالعات راهبردي، سال دوازدهم، شماره چهارم، زمستان.

8.       جلالي، محمود، (1384)؛ تروريسم از ديدگاه حقوق بين‏ الملل با تأكيد بر حادثه 11سپتامبر2001، نامه مفيد، شماره پنجاه و دوم.

9.       جلالي فراهاني، اميرحسين، (1385)؛ تروريسم سايبري، مجله فقه و حقوق، شماره دهم، پاييز.

10.      جي بدي، توماس، (1378)؛ تعريف تروريسم بين المللي: نگرش علمي، ترجمه: سيد رضا مير طاهر، فصلنامه مطالعات راهبردي، شماره پنجم وششم.

11.     خداوردي، حسن، (1385)، تروريسم و حقوق بشر، علوم سياسي دانشگاه آزاد آشتيان، پيش شماره يك.

12.     درويشي، فرهاد و حاتم زاده، عزيز الله، (1392)، روند موجهه آمريكا و اتحاديه اروپا با تروريسم از ادراكات متفاوت تا همكاري‏ هاي مشترك، فصلنامه ژئوپلتيك، سال نهم، شماره دوم.

13.     دري نوگراني، حسين، (1391)، اقتصاد تروريسم: مفاهيم، محورهاي اساسي و مطالعات تجربي، نشريه آفاق امنيت، دوره پنجم، شماره‏16. پاييز.

14.     صفوي، مهدي، (1383)، تروريسم كور، بلاي جان بشريت، گزارش، شماره يكصد و پنجاه و چهارم، تير.

15.     طيب، عليرضا، (1380)، تروريسم در فراز و فرود تاريخ، فصلنامه راهبرد، شماره بيست و يكم.

16.     عالي پور، حسن، (1385)، تروريسم هسته‏ اي فصلنامه مطالعات راهبردي، شماره سي و سوم.

17.     غفوري، بارزان، (1384)، تروريسم چيست، مجله زريبار، شماره شصت و ششم و شصت و هفت، سال نهم.

18.     فيرحي، داوود، (1387)، تروريسم؛ تعريف، تاريخچه و رهيافت‏ هاي موجود در تحليل پديده تروريسم، فصلنامه سياست، شماره سوم، دوره سي و هشتم.

19.     محمدي، نعيما، (1390)، تروريسم به‏مثابه يك جنبش اجتماعي جديد در مواجهه با دموكراسي، پژوهشنامه علوم سياسي، شماره دوم، سال هفتم.

20.     هاشمي، كامران، (1381)، قوق اسلامي در تقابل با تروريسم بين‏ المللي، فصلنامه راهبرد، شماره بيست و يكم.

21.     يزداني، عنايت الله، (1386)؛ تروريسم اسلامي؛ افسانه يا واقعيت، مجله علوم سياسي دانشگاه باقرالعلوم، شماره سي و نهم و چهارم.

نشریه حبل المتین